Asrın felaketinde dezenformasyonla mücadele ve kriz iletişimi

???????Doç. Dr. Turgay Yerlikaya, Kahramanmaraş zelzelesi kriz idaresinde dezenformasyonla çabanın ehemmiyetine dair bir değerlendirmeyi AA Tahlil için kaleme aldı.

***

Son devirde imkanlarının yanı sıra riskleri ile de gündeme gelen toplumsal medya platformları, sarsıntı sürecinde en fazla tartışılan mecraların başında geliyor. Gerçekten yardımların koordine edilmesi, göçük altındakilerin seslerini duyurmaları ve yer bildirimi manasında değerli bir işlev icra etmesinin yanı sıra makul bir gayeye matuf olarak üretilen dezenformatif içeriklerin de adresi toplumsal medya platformları oldu. Toplumsal medya kaynaklı manipülasyonların çeşitli internet haber siteleri ve konvansiyonel medyada sıklıkla sirkülasyona sokulması kelam konusu dezenformasyonların tesir alanının genişlemesine neden oluyor. Kaynağı sorgulanmaksızın dolanıma sokulan temelsiz bilgilerin yanı sıra direkt ve kasıtlı olarak üretilen palavraların varlığı da toplumsal medyadaki karmaşanın en üst boyuta taşınmasına yol açıyor. Twitter’ın yanı sıra geniş Whatsapp kümelerinde da etkileşimi artan manipülatif içeriklerin sorgulanmaksızın gerçek kabul edilmesi hem siyasi hem de toplumsal kutuplaşmanın artması noktasında önemli problemlere yol açabiliyor. Nüfusun yüzde 82’sinin internet kullandığı, 68,9 milyon toplumsal medya kullanıcısının olduğu ve online haber tüketiminin yüzde 83 dolayında olduğu Türkiye’de, dijital ekosistemin zehirlenmesi bu açıdan önemli tahribatlar üretme potansiyeline sahiptir.[1]

Sistemli dezenformasyon stratejisi

Deprem sürecinde yaşanan gelişmelere bakıldığında toplumsal medya kaynaklı dezenformasyon ve manipülasyonların farklı hedeflerle dolanıma sokulduğu görülüyor. Siyasal alanda kutuplaşmayı artırma, toplumsal çatışmayı körükleme, resmi kurumlara yönelik itimadı sarsarak yönetilemezlik algısı oluşturma, kurumlar ortasında laik-seküler, resmi-gönüllü ayrımı yaparak toplumsal çatışma alanları yaratma ve siyasal alanda var olan kutuplaşma telaffuzunu yeni ihtilaf alanları yaratmak suretiyle derinleştirme ve sığınmacıları amaç alan telaffuzlar üzerinden çatışma üretmek bu hedefler ortasındadır.

Hiç kuşkusuz farklı maksatlarla derin ayrıklar oluşturmayı amaçlayan bu kötücül strateji, en temelde resmi kurumlara yönelik ürettikleri dezenformasyonla “aciz ve sahipsiz millet” telaffuzları üzerinden devlet kurumlarını itibarsızlaştırmayı hedefliyor. Zelzele sonrası birinci evrede başta Afet ve Acil Durum İdaresi Başkanlığı (AFAD) olmak üzere birçok kurumun hiçbir çalışma yapmadığı, Kızılay’ın bölgeye ilgisiz kaldığı ithamları, arama kurtarma ekipmanlarına gümrük vergisi uygulandığı savı ile Elektrik Mühendisleri Odası’nın takviye verme talebinin AFAD tarafından reddedildiği üzere palavra haberler, itibarsızlaştırma stratejisinin bir kesimi olarak kurgulandı. Bu da sarsıntı bölgesinde resmi kurumlara yönelik negatif güç birikimine neden oldu.

Dezenformasyon alanında dikkati çeken öteki bir yönelim ise istekli teşekküllerin engellendiği savıdır. Şahsen siyasetçiler tarafından da lisana getirilen bu tezlerin gerçek dışı olmasına karşın ısrarla sürdürülmesi toplumsal alanda var olan dayanışmayı baltalamayı hedefliyor. Kamu kurumlarına bağış yapılmaması gerektiğini söz eden kimi hesapların çeşitli STK ve istekli teşekkülleri öne çıkararak resmi ve istekli kurumlar ortasında yarattıkları ikilik ise misal biçimde toplumsal konsolidasyonu gaye alarak yeni çatışma alanları oluşturmayı amaçlıyor. Bölgede yaşayan ve zelzeleden etkilenen sığınmacıları kriminalize ederek maksat gösteren birçok paylaşım da dayanışma yerine çatışma üretmeye çalışan bir stratejinin eseri olarak karşımıza çıkabiliyor. Birçok istekli STK’nın yaptığı toplumsal medya paylaşımlarıyla bu savların yalanlanmasına karşın, engellenme ve ikilik telaffuzun devam ettirilmesi hiç kuşkusuz öteki bir maksada hizmet ediyor.

Bir öteki strateji de palavra haberler üzerinden bölgedeki çalışmaları aksatmak ve toplumda yeni travmalara yol açmaktır. Örneğin “Hatay’da baraj patladı, kent sular altında kalacak” palavrası sonrasında, arama kurtarma grupları çalışmalarına orta vererek kentte bir panik havası oluştu. Tekrar ilaç ve barınmayla ilgili dezenformasyonlar da kurumların kriz idaresini aksattığı üzere telafisi mümkün olmayan can kayıplarına da yol açabilmektedir. Toplumsal medya kaynaklı teyitsiz ve kasıtlı üretilen palavra ihbarlar da bölgedeki çalışma takımlarını olumsuz etkilediği üzere kolluk kuvvetlerinin uyumunu da önemli manada sekteye uğratıyor. Hakikaten, İçişleri Bakanı Soylu’nun yağma ihbarlarının hepsini değerlendirdiklerini fakat bu ihbarların yüzde 99,9’unun geçersiz olduğunu söz etmesi bu durumu doğrulamaktadır.

Bu çeşit temelsiz toplumsal medya manipülasyonlarının dolanıma sokulmasına katkı sağlayan internet haber siteleri, siyasi figürler ve tanınan bireylerin paylaşımları ise işi daha da karmaşık hale getiriyor. Bu nedenle kriz irtibatı ve dezenformasyonu engelleme eforlarının palavra haberlere yönelik önemli yaptırımlarla desteklenmesi ve hatalıların adalet önünde hesap verebilir hale getirilmesi değer arz ediyor. Siyasi kriz ve savaş vakitlerindeki beşinci kol faaliyetlerini aratmayan bu cins bir enformasyon savaşını yönetmek ve toplumu pak bilgiyle buluşturmak günümüzün en kıymetli sıkıntısı olarak karşımızda duruyor.

Kriz irtibatı ve dezenformasyonla gayret: Ne yapmalı?

Deprem sürecinde her gün bülten yayınlamak suretiyle kamuoyunu yanlışsız istikamette bilgilendirme ve kasıtlı çarpıtmalara yönelik bir farkındalık oluşturma epeyce büyük kıymet arz ediyor. Birinci evrede, bölgede tesirli olmak isteyen tüm aktörlerle sürecin eşgüdümlü yönetilmesi ismine direkt irtibat kurulması ve onların toplumsal medyadaki gücünün daha tesirli kullanması kıymetlidir. Benzeri biçimde toplumsal medya platformlarında sirkülasyona sokulan manipülatif içeriklerin de kısa müddette tespiti ve hakikat bilginin kamuoyuyla paylaşılması zorunludur.

Ağustos 2022’de Cumhurbaşkanlığı Bağlantı Başkanlığı uhdesinde kurulan Dezenformasyonla Uğraş Koordinatörlüğü bu manada kıymetli bir imtihan veriyor. Haftalık yayınlanan dezenformasyon bültenleriyle gerçek ve yanlış ortasındaki farkı ikna edici bir halde ulaştıran ve bu manada bir farkındalık yaratan koordinatörlük, zelzele sürecinde günlük olarak yayınladığı dezenformasyon bülteni ile daha sahih bir enformasyon akışı gerçekleştirmektedir. Başkanlık ve Koordinatörlük, bültenlerinin yanı sıra, Twitter üzere tanınan platformlarda da Anadolu Ajansı Teyit Sınırı ve türlü teyit hesapları aracılığıyla kuşkulu ve yanlış paylaşımları belirleyerek bu alandaki risklerle ilgili kamusal farkındalık oluşturmayı amaçlıyor. Sarsıntının çabucak ertesinde “Dezenformasyon Bildirim Servisi” uygulamasının etkin edilmesi de karşılaşılan kuşkulu ve yanlış toplumsal medya içeriklerinin bilinmesini sağlayarak ve geniş halk kesitlerinin de sürecin içinde olduğu bir ekosistem yaratmıştır. Süreçte, İçişleri Bakanlığı ve bağlı kuruluş AFAD’ın hem basın açıklamaları ve bültenleri hem de süreç içerisinde muhatap oldukları dezenformasyonlarla ilgili kamuoyunu hakikat istikamette bilgilendirmeleri, kriz bağlantısı noktasında kıymetli adımlardır.

Hem kriz irtibatı hem de dezenformasyonla çaba manasında birinci evrede kriz bütün boyutlarıyla tanımlanmalı ve kriz idaresi ismine resmi kaynakların bilgilendirmeleri dikkate alınmalıdır. Resmi kaynakların ise var olan gerçekliği bütün taraflarıyla paylaşması, şayet varsa eksiklikler ve yetersizlikler hakkında gerçekçi bilgiler vermesi ve uyum noktasındaki soru işaretlerini tatmin edici biçimde gidermeleri süreç idaresi açısından elzemdir. Toplumsal medya platformlarının tesirli kullanılması ve farklı lisanlarda içerikler üretilerek hususun bütün boyutlarının ortaya koyulması da dijital çağda bir zaruret olarak karşımızda durmaktadır. Gazeteci ve televizyon çalışanları açısından bir öteki değerli konu da yağma ve başka hatalarla ilgili münferit haberleri ön plana çıkararak motivasyonu düşürmek yerine sivil toplum ve devlet kurumlarının organize biçimde yürüttükleri olumlu çalışmaları ön plana çıkaran bir yayıncılık anlayışı benimsemeleridir. Manipülasyon ve dezenformasyon konusunda da bağlantı araçlarının koordineli biçimde çalıştırılması, resmi kaynakların açıklamalarına prestij edilmesi, kuşkulu paylaşımların teyit edilmeden dolanıma sokulmaması üzere konular hayati kıymete sahiptir. Dezenformasyonun toplumsal alandaki tesirini asgariye indirme noktasında ise toplumsal medya okuryazarlığı seferberliği başlatılmalı ve teyit sistemlerine olan itimat artırılmalıdır.

[1] https://wearesocial.com/us/blog/2022/01/digital-2022/

[Doç. Dr. Turgay Yerlikaya, İstanbul Üniversitesi, İrtibat Fakültesi]

*Makalelerdeki fikirler müellifine aittir ve Anadolu Ajansının editöryal siyasetini yansıtmayabilir.