Mahfi Eğilmez: Arjantin’den çıkarılacak dersler

Dr Mahfi Eğilmez

Arjantin Statükonunun Kökenleri ve Türkiye ile Karşılaştırmaları

1929’daki Büyük Buhran’dan önce Arjantin, dünyadaki kişi başına düşen en yüksek on gelirden birine sahip sanayileşmiş ülkelerden biriydi. Bugün kişi başına düşen geliri yaklaşık 13.700 dolar (Türkiye’de yaklaşık 11.000 dolar). Arjantin nüfusunun %40’ı yoksulluk sınırının altında yaşıyor. Aşağıdaki grafik, iki ülkenin kişi başına düşen gelirlerinin 2000 yılından bu yana gelişimini göstermektedir (aksi bir yorum olmadıkça, metindeki tüm grafiklerin IMF verilerine, WEO veri tabanı Nisan 2023’e dayandığını belirtmek isterim).

2. Dünya Savaşı’ndan sonra hız kazanan popülist yaklaşım, Arjantin ekonomisinin en zengin ülkesinden başlayarak bugünlere gelmesindeki gelişmesinde büyük etki yaratmıştır. 1946’da Arjantin Devlet Başkanı seçilen Juan Peron, Arjantin’de başlangıçta bir devletçilik politikası uygulamış, pezonun değerini düşürmek ve bu yolla ihracatı artırmak amacıyla birçok kurumu kamulaştırmıştır. Altyapı yatırımlarına büyük yatırımlar yaptı ve beş yıllık sanayi planını hayata geçirdi. Çiftçiyi ürününü devlete ucuza satmaya zorluyor ve bu ürünleri ihraç ederek devlete önemli kazançlar sağlıyor. Çiftçilerin durumu protesto etmek için üretimi sınırlaması ve bu ürünleri ithal etmek zorunda kalması nedeniyle ülkenin tarım ürünleri üretimi zor durumda. Peron, 2. Dünya Savaşı sırasında biriktirdiği parayı, çalışanlarına erken emekli olma ve maaşlarını artırma hakkı vermek için kullandı. Bu önlemler bütçe açıklarının artmasına ve enflasyonun yükselmesine neden oldu. Öte yandan ordudaki nüfuzunu ülkenin hemen hemen her yerini kontrol etmek için kullandı. Özgürlüğü kısıtladı, liyakati bir kenara bıraktı ve yandaşlarını ve destekçilerini her yere yerleştirmeye çalıştı. Basının tam kontrolünü ele geçirdiğinde, tam bir diktatörlük kurmuştu. 1951’de yeniden seçildiğinde enflasyon giderek yükseldi ve yolsuzluk iddiaları ortaya çıktı.Ülkenin başlangıçtaki sorunlarına rağmen Peron’un hala birçok destekçisi vardı. 1955’te askeri bir ayaklanma karşısında ülkesinden kaçmak zorunda kaldı. İspanya’ya (Madrid) yerleşti ve oradaki takipçilerine (Peronistler) önderlik etmeye devam etti. 1973 yılına kadar süren askeri yönetimin ardından demokrasi geri döndü ve Peron ülkeye dönerek seçimleri kazandı ve bir kez daha devlet başkanı oldu ve eşi Isabel Peron’u başkan yardımcısı yaptı. Enflasyonu düşürmek için başlatılan fiyat ve ücret artışlarını dondurmaya yönelik “alışılmışın dışında politikalar” başarılı olamadı. O dönemde yaşanan petrol krizi nedeniyle Arjantin ödemeler dengesi krizine girdi. Uygulanan politikalara sendikalar sert tepki vermeye başladı. Juan Peron’un 1974’teki ölümünden sonra, eşi Isabel Peron onun yerine cumhurbaşkanı oldu. Isabel Peron zamanında her şey daha da kötüye gitti, enflasyon oranı %600’ü geçti, hiperenflasyon oldu. Isabel Peron, ordunun 1976’da iktidarı ele geçirmesinin ardından görevden alındı. Peron döneminde oluşturulan yöntemin toplumda ilginç bir alışkanlık oluşturan “elindekini harca, elinde olanı sat ve bir gün yaşa” felsefesi olarak özetlenebileceği söylenebilir. İnsanlar enflasyonun devam edeceğini hissettiklerinde paradan kaçınacak, ne isterlerse satın alacak ve yarını olmayan bir hayat yaşayacaklar.

Bugün itibariyle Arjantin’in enflasyon oranı %104. Arjantin dünyanın en yüksek dördüncü enflasyon oranına sahip (Türkiye yüzde 50,51 enflasyonla yedinci sırada.)

Arjantin merkez bankasının faiz oranlarını artırmasına rağmen neden enflasyonu düşürmediği sorusu bugünün en çok konuşulan sorularından biri. Bunun farklı nedenleri var. Birinci neden, faiz oranlarının yeterince yükseltilmemiş olmasıdır. Sol alttaki grafik Arjantin’in enflasyon oranını, sağdaki grafik ise Arjantin Merkez Bankası’nın (Leliq oranı) gelişimini gösteriyor (grafik kaynağı: www.trading Economys.com).

Aşağıdaki grafik, Brezilya’nın enflasyon oranını (solda) ve Selic oranını (sağda) yan yana göstermektedir (grafik kaynağı: www.trading Economys.com).

Brezilya Merkez Bankası, enflasyonla mücadele için daha hızlı ve daha agresif önlemler aldı ve enflasyonu bir yıl önceki %12,13’ten bugün %4,65’e çıkardı. Hata yapma, enflasyonu düşürmenin tek nedeni faiz oranlarını yükseltmek değil. Brezilya yapısal reformlara da başladı.

Arjantin toplumunun alınan veya alınacağına söz verilen tedbirlere inanmamasının önemli sebeplerinden biri de tüm bu yanlış politikaların Arjantin pezosunun dışarıdan değer kaybetmesine yol açmasıdır. Aşağıdaki grafik pesonun ABD doları karşısındaki değer kaybını göstermektedir (kaynak: www.investing.com).

2017’den sonra Arjantin pezosunun değer kaybetme oranı hızlanmış görünüyor. 2017’den beri Arjantin’in yüksek enflasyonu hızla yükseliyor, merkez bankasının rezervleri azaldı ve bütçe açığı %10’a yakın.Zaten yüksek vergi oranını artırmak zor.Hükümet bir kez daha hükümetin fiyatları, ücretleri kullanmasına izin veriyor. , döviz kurları ve kiralar. Düzenleme gibi alışılmışın dışında politikalara yol açar. Sermaye akışları üzerindeki kontrollere gelince, döviz kuru hızla yükseldi ve peso rekor bir devalüasyona uğradı. Arjantin dünyanın herhangi bir yerindeki en küçük krizden bile etkilendi. Arjantin Merkez Bankası’nın 2017’de enflasyon hedeflemesine geçmesi yardımcı olmadı. Çünkü insanlar artık söz verme ve hedef belirleme konusunda kendilerini güvenilir hissetmiyorlar. Bugün Arjantin’de yaygın olan yaygın bir uygulama “paradan kaçma eğilimi” dir. Arjantin’in geçmişi, döviz mevduatlarının belirli bir kur üzerinden pezoya çevrilmesi zorunluluğunu da içerdiğinden, insanlar dövizde kalmayı sevmiyor ya da en azından paralarını bankada tutup paralarını harcamaya çalışıyor.[1]

Arjantin’in büyüme patikası Türkiye’ninkine çok benziyor: her ikisinin de inişleri ve çıkışları var. Aşağıdaki tablo her iki ülke için yıllara göre büyüme oranlarını göstermektedir.

Türkiye, ekonomik büyüme açısından Arjantin’e göre daha agresif bir yolda görünse de, her iki ülkedeki büyüme istikrarsızlığı da dikkat çekiyor. Bu dönemde Türkiye iki kez düşük enflasyona (yüksek enflasyon ve ekonomik daralmanın birleşimi) ve Arjantin üç kez girmiş görünüyor.

Aşağıdaki grafik, Arjantin ve Türkiye’nin cari işlemler dengesinin GSYH’ye oranını göstermektedir.

Grafikten de görülebileceği gibi, Arjantin son 22 yılda cari dengeler açısından Türkiye’den daha iyi durumda görünüyor. Öte yandan, Arjantin’in özellikle soya fasulyesi gibi tarım ürünleri ihracatındaki sıkıntıları, zaman zaman cari açık vermesine yol açmış görünmektedir.

Değerlendirmek

Arjantin yıllardır benzer bir ekonomik çıkmazda: popülizm. 1970’lerde diğer Latin Amerika ülkeleriyle birlikte ciddi bir dış borç krizine girdiler. Bu borçlar önce uzun bir vadeye yayıldı, ABD tarafından amorti edildi ve ardından büyük bir kısmı silindi. Arjantin ise her ne kadar ara veriyor gibi görünse de popülist politikalarından hiçbir zaman vazgeçmediği için krizden uzun süre uzak kalamaz. Arjantin ekonomisinde devam eden bu kriz durumu, “bitmeyen kriz” olarak adlandırıldı.

Hükümetin enflasyonla mücadele için daha fazla büyüme arayışı eğilimi, insanların harcama eğilimini artırmakta ve tasarruf eksikliğine yol açmaktadır. Bugün Türkiye’deki durum, Arjantin’deki duruma ve önerilen çözümlere çok benziyor. Türkiye’de olduğu gibi Arjantin’de de yüksek enflasyona, yüksek yaşam maliyetine ve değer kaybeden dövizlere rağmen lüks mağazalar dolu, lüks restoran bulmak zor ve en pahalı cep telefonları ön siparişte. Birçoğu ülkenin krizde olmadığına inanıyor.

Enflasyon daha uzun sürdüğünde, sosyal davranış değişir ve olabildiğince çabuk para harcamak ana hedef haline gelir. Dolayısıyla talep gereksiz yere artıyor ve talep arttığında fiyatlar yükseliyor ve enflasyon yükseliyor. Enflasyon yükseldikçe paradan ve harcamadan kaçınma eğilimi artıyor. Sonuç olarak, tüketimdeki artış enflasyonu, enflasyondaki artış da tüketimi beslemekte ve ekonomi bir kısır döngüye girmektedir.

Böyle bir ortamda faizleri yükseltmek bile tek başına çözüm değil. Çinli bilgelerin dediği gibi: “Uçurumun kenarında bile atın dizginlerini çekmek yardımcı olmaz.”

TIKLAYIN: Arjantin’in serbest piyasa döviz kuru, neredeyse tükenen döviz rezervleriyle hızla yükseliyor

Bu yazı Mahfi Eğilmez’in blogundan alıntılanmıştır.