Türkiye’de sıhhat çalışanları ortasında anestezik ilaç bağımlılığı: ‘Konuşulamayan bir yara’

H?aber ve Görüntü:

F?undanur Öztürk – Efe Öç

“İlacı hastane dolabından alan ben değildim, öteki bir (sağlıkçı) arkadaşım almıştı. Çantasından çıkardığı ilacı anlatmaya başladı, sonra hepimiz kullandık. Bu ilaçların bir kısmının depresyon üzere tedavilerde de kullanıldığını bildiğim için, mantıklı gelmişti…”

Anestezi hekimi Berke, birinci sefer uyuşturucu emelli anestezik ilaç kullandığı anı bu türlü anlatıyor. Genç tabip o periyot, önemli bir “depresyon ve tükenmişlik sendromu” yaşadığını söylüyor.

BBC Türkçe ’nin araştırması, Berke üzere pek çok sıhhat çalışanının hastane envanterindeki narkotik ilaçlara bağımlılık geliştirdiğini ortaya koyuyor.

Pandemi öncesinde acil servis çalışanları özelinde yapılan bir araştırma, 2009-2019 yılları ortasında en az 50 mevt olduğunu gösteriyor.

Araştırmayla ilgili BBC Türkçe’ye konuşan Doç. Dr. Keziban Uçar Karabulut; tükenmişlik, sağlıkçılara şiddet üzere bağımlılık nedeni olabilecek faktörlerin pandemi periyodunda arttığını aktarıyor.

Haber üzerine çalıştığımız Haziran 2022 ve Ekim 2022 ortasında anestezi, acil servis ve ağır bakım kısımlarında çalışan en az 6 sıhhat çalışanı daha meyyit bulundu.

Konuştuğumuz sıhhat profesyonelleri, çalışma kaidelerinin bu sorunu derinleştirdiği konusunda hemfikir.

Ocak 2022’de çok doz nedeniyle hayatını kaybeden hemşire Emel Yüce’nin annesi, “Bu bir kanayan yara” diyor ve ekliyor:

“Bu bir (mesleki) rahatsızlık olarak kabul edilmeli. Bu rahatsızlığa neden olan sebepler ise ağır çalışma koşulları…”

Ne kadar yaygın?

Sağlık çalışanları ortasındaki anestezik ilaç bağımlılığı bilhassa ağır bakımlar, acil servislerde daha yaygın görülüyor.

Uzmanlar, anestezik hususlara erişimin görece daha kolay olduğu bu branşlarda daha fazla bağımlılık geliştirildiğini kıymetlendiriyor.

Eski Alkol ve Uyuşturucu Unsur Bağımlıları Tedavi ve Araştırma Merkezi (AMATEM) Yöneticisi Prof. Dr. Nesrin Dilbaz, “Ne kadar kolay bir hususa erişebilirseniz, o kadar çok onu deneme, kullanma ve sonra da onun bağımlısı olma bahtınız fazla oluyor. Kişi bir kere unsurla karşı karşıya geldikten sonra işimiz çok zorlaşıyor” diyor.

Türkiye’de sıhhat çalışanları ortasında anestezik husus bağımlılığının ne kadar yaygın olduğuna dair resmi data bulunmuyor.

Bu araştırma kapsamında konuştuğumuz çok sayıda uzman ise “sesli konuşulamayan” bu sorunun giderek yaygınlaştığı görüşünde.

BBC Türkçe’ye konuşan ilgili kısımlardan sıhhat profesyonelleri, bağımlılık nedeniyle çalışma arkadaşlarını kaybettiklerini anlattı.

Acil Tıp Uzmanları Derneği’nin (ATUDER) sıhhat çalışanları ortasında anestezik husus bağımlılığına ağırlaşan, “Acil Servis Çalışanlarında Husus Bağımlılığı ve Öz Kıyım Riski” raporuna nazaran ise 2009-2019 ortasında çok doz ilaç sebebiyle 50 sıhhat çalışanı odasında meyyit bulundu.

BBC Türkçe ’nin Ekim-Haziran 2022 ortasında yaptığı medya taraması, “anestezi, acil servis ya da ağır bakım” branşlarında çalışan en az 6 sıhhat çalışanın daha kuşkulu bir halde hayatını kaybettiğini ortaya koyuyor.

Sağlık çalışanlarının daha çok meslek kaynaklı tükenmişlik sendromu sebebiyle ya da fizikî ağrılarını dindirmek, uzun nöbetlerde uyanık kalabilmek ya da sonrasında uyuyabilmek üzere fizyolojik gereksinimlerle anestezik ilaçlara yönelebildiği kaydediliyor.

Peki, sağlıkçıların anestezik husus bağımlılığı geliştirmesinin mesleksel sebepleri ne? Bir sağlıkçı anestezik bir ilaca bağımlı olduktan sonra nasıl takviye alabilir?

‘Hiç beklemediğim bireyler bu ilaçları denedi’

Hastaların tedavisinde kullanılan anestezik ilaçlara erişimin kolaylığı, sağlıkçıların bağımlılığında değerli bir tesire sahip.

Anestezi hekimi Uğur, anestezik ilaçları nasıl uyuşturucu hedefli kullandığını anlatırken, hastanede “hiç beklemediği insanların bile” bu ilaçları denediğini, hatta yüksek bağımlılık geliştirdiğini anlatıyor:

“Sonuçta bunlar daima kullandığın (anestezik) casuslar, daima elinin altında… Meskeninde bile duruyor olabilir. Tadını merak edip kullananlar bile oluyor.”

Uğur başlarda anestezik ilaçları kullanmaktan kaçındığını lakin öbür sağlıkçı arkadaşlarının kullandığını gördükten sonra kendisinin de başladığını söylüyor.

Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Anesteziyoloji ve Reanimasyon Anabilim Dalı öğretim üyesi Prof. Dr. Necmettin Ünal da şöyle açıklıyor:

“Her gün elimizin altında her türlü ilaç vardır. Bu ilaçların bir kısmı ise bağımlılık potansiyeli olan, uyutucu, keyif verici ilaçlardır ki bunların başında narkotik/opioid dediğimiz ağrı kesici ve anestezik unsurlar gelir.

“Birçok branşa nazaran bunlara ulaşımımız çok daha kolaydır. Çözümsüzlüklerin olabildiği ağır bir gerilim ortamı ve bu çözümsüzlüklerde başvurabileceğiniz, süreksiz deva olarak görebileceğiniz ilaçlar…”

ATUDER raporunda, kimi bağımlı sağlıkçıların hastalık ağrılarını dindirmek gayesiyle kullandıkları ilaçlara süratli bir halde bağımlılık geliştirdiği kaydediliyor.

Doç. Dr. Keziban Uçar Karabulut, “Bir bağımlı sıhhat çalışanı, kendisine uygulanan ilacın anında ağrısını kesip gevşemesine sebep olmasından sonra bu ilaçlarla tanışmıştı” diyor.

Uzmanlara nazaran damardan kullanılan anestezik casuslar, başka uyuşturuculara nazaran çok daha süratli ve yüksek bir bağımlılık yaratıyor ve bu durum sağlıkçılar için hayli büyük bir risk.

Prof. Ünal, “İlacı bir biçimde hastaya kullanılmış üzere gösterip, aslında kendisi için stoklayan meslektaşlarımız oldu. Bir kısmı çok dozdan öldü, bir kısmı meslekten çıkartıldı” diyor.

Tükenmişlik sendromu, merak duygusu ve çok gerilimli iş hayatı…

Sağlıkçıların anestezik husus bağımlılığına gösterdiği sebepler ortasında; hususa erişimin kolaylığı, tükenmişlik hissi, ağır ders çalışma/iş hayatı içerisinde hayatı kaçırma hissi ve merak duygusu gösteriliyor.

Doktor Uğur, “TUS üzere bir imtihana hazırlanırken uzun mühlet sıkıcı bir hayat yaşadıysam, bu durum beni sonrasında uyuşturucu kullanmaya itiyor. Hayatıma renk katmam lazım üzere geliyor” diyor.

Yaşamla mevt ortasında anestezistlerin devreye girdiğini söyleyen Tabip Berke ise hayatındaki “aşırı stres” sebebiyle anestezik unsur kullanmaya başladığını söylüyor.

Genç hekim, hastalarına daima kullandığı anestezik hususa duyduğu merak ve tükenmişlik sendromu birleştiğinde neler yaşadığını şöyle anlatıyor:

“Her gün bir sürü hasta uyutuyorum lakin hiçbirinin (ilacın) beşerdeki tesirini tam bilmiyorum. Kimileri anestezi altındayken gülüyor, eğleniyor… Bu ilaçların insanlardaki tesirini gördükten sonra çok merak ediyorsunuz.

“Bir tükenmişlik vardı üzerimde tam o süreçte. Uzun müddettir bunu hissediyordum. Bitmiş üzere hissediyordum. Birlikte kullandığım sağlıkçı arkadaşlarımda da birebir sürecin olduğuna eminim.”

Genç hekim, ayda 8-9 gece nöbet tuttuğunu ve sonraki günün mesaisiyle birlikte 36 saat hastanede kaldığını söylüyor.

Ardından konutuna gittiğinde tek isteğinin ‘”uyumak” olduğunu söyleyen Berke, bazen yemek bile yemeden, bir sonraki mesaiye kadar uyuduğunu anlatıyor:

“Evden iki gün evvel çıkmıştım diyorsun, bir anda uyanıyorsun ve iki gün sonrasındasın. Bir anda vakit algını da yitiriyorsun. Bedenin da kendisini toparlayamıyor tam olarak aslında.”

Berke’ye nazaran bu döngü, sıhhat çalışanlarını hem fizyolojik hem de ruhsal olarak tükenmişliğe itiyor.

Dr. Karabulut ise tükenmişlik sendromu ve sağlıkçılara şiddet üzere bağımlılık nedeni olabilecek faktörlerin pandemi devrinde arttığını belirtiyor.

Psikiyatrist Prof. Dilbaz, bir doktorun tükenmişliğini “anestezik husus kullanma kademesine gelmeden” ortadan kaldırmak gerektiğini kaydediyor.

‘Anestezik unsur kullanımı eğilimi artabilir’

Tükenmişlik sendromu yaşayan sıhhat çalışanlarının giderek arttığını gözlemleyen Prof. Ünal, mevcut şartların sağlıkçıların anestezik unsur kullanımını da artırabileceğini düşünüyor.

Prof. Ünal, sağlıkçılar ortasındaki bu sorunun sesli konuşulması gerektiğini söyleyerek, “İlk evvel bu türlü bir sorun olduğunu ortaya koymamız gerekiyor. Kapalı kapılar gerisinde kalarak hiçbir şeyi çözemeyiz” diyor.

Ünal, hastane içerisinde bağımlı bir sıhhat çalışanına karşı klasik “abi-abla/kardeş-arkadaş” yaklaşımıyla dayanak sunmanın tesirli bir yol olmayacağını söylüyor:

“Mesleğe yeni başlamış birisi olsaydım, abi kardeş olarak işi halletmeye çalışırdım. Yapma derdim, çoluğun-çocuğun var. Ama süreç içerisinde yaşadıklarım bana şunu gösterdi: Bununla yalnızca vakit kaybedersiniz.

“Bu kişinin ilaçlara ulaşabilme kurallarının büsbütün ortadan kaldıracak formda çalışma kurallarının ya da çalışma yerlerinin değiştirilmesi gerekir.”

İlaçların kontrolü nasıl yapılıyor?

Peki, hastane envanterindeki ilaçların berbata kullanılıp kullanılmadığı nasıl denetleniyor?

Bir hastaya narkotik ilaç uygulandığında hangi tüpten kaç doz ve kim tarafından uygulandığı, yazılı bir halde kayıt altına alınıyor.

Prof. Ünal, “Diyelim ki bir ampulün yarısını kullandınız, kalan öbür yarısı için imha tutanağı tutmak zorundasınız” diyor.

Fakat kâğıt üzerinde yerine getirilen bu prosedürün, pratikte her vakit denetim edilemediği bedellendiriliyor.

Bu sebeple uzmanlar, birinci evvel sıhhat çalışanlarını unsur kullanımına yönelten olumsuz şartlarının ortadan kaldırılması gerektiğini savunuyor.

Doktor Uğur ise özel hastanelerde bu ilaçlara “para” gözüyle bakıldığı için kontrollerinin de daha katı olduğunu fakat devlet hastanelerinde bu ilaçların berbata kullanımını takip etmenin zorlaştığını düşünüyor.

‘Tamamen bırakmamı engelleyecek birçok etken var’

Doktor Berke’ye nazaran de hastaneden uyuşturucu hedefli anestezik ilaç temin etmek, “sokaktan” uyuşturucu temin etmekten “daha güvenli” olabiliyor:

“Medikal bir uyuşturucuyla dışarıdan alınan uyuşturucu ortasında kalite farkı var. Hastanedeki anestezik unsurlar, ilaç şirketlerinin laboratuvarlarda ürettikleri, yüzde yüz verimli eserler.

“Dışarıdan aldığınızda kullandığınız şey ise amatör birisinin yetiştirdiği yahut yapmaya çalıştığı şey. Hastaneden alındığı için torbacı vb. üzere hiçbir aracı yok, daha inançlı geliyor. Lakin hastanede yakalanırsanız, doktorluktan men ediliyorsunuz.”

Genç hekim, anestezik unsurları kullandıktan sonra yavaş yavaş bedeninin çöktüğünü hissettiğini, kronik yorgunluk ve baş ağrısı yaşadığını söylüyor:

“Tamamen bırakmamı engelleyecek birçok etken var. Etrafımda bu kadar kolay erişilebiliyor olması, (kullanımın) çok rutine binmiş olması… Onun dışında bırakmamda beni destekleyecek rastgele bir düzenek yok.”

‘Yetkililerden takviye bulamadık’

Ocak ayında çok dozdan Ordu’da hayatını kaybeden hemşire Emel Yüce’nin ailesi de kızlarının bağımlılığı mühletince yetkililerden dayanak bulamadıklarını anlatıyor.

Ordu’daki meskenlerinde buluştuğumuz aile, kızlarının artık “tam bağımlı” olduğu süreçte Ordu Vilayet Sıhhat Müdürlüğü’ne başvurup yardım istediklerini fakat elleri boş döndüğünü söylüyor.

Emel Yüce’nin ölmeden evvelki son aylarında artık iş yerinde de kendisine ilaç enjekte ettiğini, bu durumun hastane idaresi ve öbür iş arkadaşları tarafından da bilindiğini belirtiyorlar.

Anne Gürşen Ulu, kızının bağımlılığını yenmesi için her türlü riski göze alarak yetkililere başvurduğunu lakin sonuçsuz kaldığını söyleyerek, “Bir anne olarak daha fazla ne yapabilirdim” diye soruyor.

Acil Tıp Uzmanları Derneği’nden (ATUDER) Doç. Dr. Keziban Uçar Karabulut, bağımlı sıhhat çalışanlarının rehabilitasyonları konusunda, “Biz kendimize nazaran farklı protokoller oluşturduk fakat bu resmi bir protokol değil” diyor.

Sağlık çalışanları ortasındaki bağımlılığın genel toplumdakinden çok daha az olduğunu söyleyen Karabulut, sıhhat çalışanlarının nadiren yardım talebinde bulunduğunu anlatıyor:

“Acil serviste çalışanlar ortasındaki ruhsal sorunların çok arttığı görüyoruz. Bu da ister istemez ilaç bağımlılığına sürüklüyor. Sıhhat çalışanlarına karşı şiddetin de bu eğilimi artırdığını söyleyebiliriz.

“İşimi ve toplumdaki saygınlığımı kaybederim, hor görülür ve uzaklaştırılırım… Bu tasalar öne çıktığı için tedaviyi reddediyorlar.”

Kamunun sorumluluğu ne?

Tüm bağımlı ve şahit anlatımları, sıhhat çalışanlar ortasındaki anestezik husus bağımlılığının meslek kaynaklı meselelerden etkilendiğini ortaya koyuyor.

Tükenmişlik sendromu, ağır ve gerilimli geçen bir öğrencilik ve iş hayatı, anestezik unsura erişimin kolaylığı, sıhhatte şiddet, toplumda itibarsızlaştırılma, yıldan yıla eriyen maaşlar ve maddi imkansızlıklar…

BBC Türkçe bu bağlamda Sıhhat Bakanlığı’na, sıhhat çalışanlarının çalışma şartlarının anestezik husus kullanımına tesirleri ve bağımlı sıhhat çalışanlarının rehabilitasyonu için bir protokol olup olmadığıyla ilgili olarak şu soruları yöneltti:

Emel Yüce’nin ailesinin lisana getirdiği savları da yönelttiğimiz Bakanlık, rastgele bir açıklama yapmadı.

Haberde hala etkin kamu vazifesinde olan tabiplerin isimleri değiştirilmiştir.