Yaşasın Cumhuriyet

Türkiye Büyük Millet Meclisi 29 Ekim 1923’te Cumhuriyet idaresini ilan etti. Her yıl 29 Ekim tarihinde Türkiye’de ve Kuzey Kıbrıs’ta kutlanan ulusal bayramda bu yıl 99.yılı. 1925 yılında çıkarılan bir yasa ile ulusal bayram olarak kutlanmaya başlanılan bu özel günün coşkusu dalga dalga yayılıyor.

Gazi Mustafa Kemal, 22 Eylül 1923 tarihinde Viyana’da çıkan Neue Freie Presse gazetesinin muhabiri Lazar’a verdiği demeçte devlet idaresi sistemini birinci kere resmi olarak söylem etmişti.

Viyana gazetesinde yer alan makale daha sonraki günlerde Türkiye’de yayın yapan gazetelerde de yer almıştı.

Akşam gazetesi Viyana gazetesindeki kelamları şöyle aktarmıştı:

“Mustafa Kemal Paşa’nın pek önemli beyanatı: Türkiye’nin dâhilî tekâmülü (olgunlaşması) büsbütün bitmemiştir. Daha tadilât vuku bulacak, bilumum tekâmülâtımız Cumhuriyet aslına müncer olacaktır.”

Gazetede yer alan “Cumhuriyet” birinci sefer ortaya atılmıştı.

HÜKÜMET KRİZİ VE LOZAN

1920’de açılan Meclis’le birlikte devlet başkanlığı misyonu Meclis Lideri olarak Mustafa Kemal tarafından yürütülmüştü.

Ancak kimi yabancı ülkeler de Lozan Antlaşması’nın onayı için Türkiye’deki yeni devlet rejiminin daha açık halde belirlenmesini istiyordu.

Diğer yandan 2. Ordu Müfettişliği’ne getirilen Ali Fuat Paşa, yeni vazifesi nedeniyle uhdesinde bulunan Meclis İkinci Reisliği’nden ayrılmış ve istifası 24 Ekim’de Meclis’te okunmuştu. İcra Vekilleri Heyeti Reisliği yapmakta olan Ali Fethi Beyefendi de, yürütmekte olduğu Dahiliye Vekilliği’nden ağır iş temposu gerekçesiyle tıpkı gün istifa etmişti.

Boşalan bu iki durum için sonraki gün bir ortaya gelen Halk Fırkası Kümesi Dahiliye Vekilliği için Erzincan mebusu Sabit Bey’i, Meclis İkinci Reisliği için ise o sıralarda Ankara’da olmayan Eski İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey’i aday gösterme kararı almıştı. Mustafa Kemal Paşa, Halk Fırkası Grubu’nun tercihini güzel karşılamayarak İcra Vekilleri Heyeti’nin istifa ettirilmesiyle başlayan bir hükümet krizi sürecini yönetim etmeye başlatmıştı.

İcra Vekilleri Heyeti ise 26 Ekim’de evvel kendi içinde yaptığı bir toplantının akabinde Mustafa Kemal’in de katıldığı Çankaya toplantısından sonra istifa kararı almıştı.

Bazı ülkeler Lozan’da hükümet formunun belirlenmesini isterken, içeride de hükümet krizi, Cumhuriyet’in ilanının yolunu açıyordu

Fethi Bey’in başında olduğu İcra Vekilleri Heyeti’nin 27 Ekim’de Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paşa’ya sunduğu istifa metninde ülkenin içinde bulunduğu dahili ve harici sıkıntıların çözülebilmesi Meclis’ten tam takviye alan bir hükümetin kurulması gerektiği vurgulanmış, bu türlü bir kabinenin kurulabilmesi için de istifa edildiğinin altı çizilmişti.

Hükümetin kurulmasının bu kadar güç olması her vekilin Büyük Millet Meclisi tarafından tek tek seçilmesi kuralından ileri geliyordu. Çankaya’da alınan karar gereği evvelki vekillerden hiçbirinin yeni hükümette vazife almayı kabul etmemesi de bu zorluğu adeta ‘imkansız’ boyutuna taşıyordu. Süreç tam da Mustafa Kemal’in istediği biçimde işliyor, Meclis’te bir uzlaşma temin edilemediği için yeni bir kabine kurulamıyordu.

28 EKİM AKŞAM YEMEĞİ

İsmet Paşa ile Müdafaa-i Ulusala Vekili Kâzım Bey’in de bulunduğu şahısları 28 Ekim’de Çankaya’ya çağıran Mustafa Kemal Paşa, Cumhuriyet’in sonraki gün ilan edileceğini açıkladı.

29 Ekim Pazartesi günü topladığı Halk Fırkası Grubu’nda Mustafa Kemal, buhranın icra vekilleri heyetinin seçilme usulü nedeniyle yaşandığını ve artık sorunu çözme vaktinin geldiğini söylemişti. Çabucak sonra da Cumhuriyet’in ilan edilmesi istikametindeki kanun teklifinin Meclis’e getirilmesi kararına varılmıştı. Birebir gün Büyük Millet Meclisi gündemine alınan Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’ndaki kimi hususların değiştirilmesini öngören teklif, konuşmaların akabinde oy birliği ile kabul edildi. Böylelikle Ekim ayının son günlerinde yaşanan kabine buhranı, 29 Ekim 1923’te Anayasanın kimi hususlarının değiştirilmesi sonucunda ülkenin siyasi rejimini de belirleyen Cumhuriyet’in ilanı ile son bulmuş oldu.

“GÜLE GÜLE…”

Gazi Mustafa Kemal Atatürk, en son 1937’deki Cumhuriyet Bayramı kutlamalarına katılmıştı. Yaşadığı ağır hastalık nedeniyle 1938’deki kutlamaları tedavi gördüğü Dolmabahçe Sarayı’nda karşılamıştı.

Atatürk, 1937 yılında Ankara’da Cumhuriyet Bayramı kutlamalarına son kere katılmıştı. Falih Rıfkı Atay, 29 Ekim 1938’i şöyle anlatıyor: “Cumhuriyet Bayramı gecesi Boğaziçi vapurlarından birini tutan gençler, Dolmabahçe Sarayı rıhtımına yaklaşmış, haykırıyorlardı. Atatürk kesik kesik konuşarak pencereye gitmek istediğini anlattı. Kollarına girdiler, pencere kenarındaki koltuğa oturdu, eli ile gemiyi işaret etti. Vapurda bir kıyamettir koptu. Gençler daima bir ağızdan “Dağ başını duman almış, gümüş dere durmaz akar” marşını söylüyorlardı.

Atatürk mırıldandı: “Bu bayramlar ve yarınlar sizindir. Güle güle…”